जानपद उखाणे1

लहान लहान पण यमकबद्ध अशा वाक्यरचनेतून स्त्रिया आपल्या पतीचे नाव कुशलतेने गुंफून घेतात, त्या प्रकाराला उखाणा म्हणतात...........मोठे मोठे म्हणजे लांब उखाणे ज्याला जानपद असे म्हणतात...........

१.

काळी डीचकी कंगोर्‍याची, आंत भाजी लिंबोर्‍याची, ईन मोठी ठकोर्‍याची,कुंकू लेती बारदानी , बारदानीचा आरसा, आरसा मागं परसा, परसांत होती केळं, केळीला आल्या तीन कळ्या, तीन कळ्यांची बांधली माडी, माडीवर होती तुळस, तुळशीची करतें सेवा
x x x रावांचा न् माजा जोडा जन्माला जावा

२.

संबूच्या शिखरावरी पाऊस पडतो झीरीमिरी, परका झाल्या बरोबरी, सुटली नानापरी,कोकणची भोरडी खडी काढण्या केल्या इलायावरी,गोळा केलं नदीवरी,खळं केलं सुर्यातळं, मोडाया सांगितल्या कोकणच्य़ा नारी , हात्तीवर हौदा, उंटावर झारी,कळस घ्यायला निघाली

x x x रावांची स्वारी, तर पाहतात मिळून नगराच्या नारी.

३.

रुणूझुणू येत होती, खिडकी वाटं पहात होती,खिडकीला तीन तारा, अडकित्त्याला घुंगरं बारा , पानं खाती तेरा तेरा
x x x राव बसले पलंगावर मी घालतें वारा.

४.

नांव घ्या म्हणता, जीव माझा नेणतां, नेणत्याची कोवळी बुध्दि, ताक म्हणून वाढलं दूध, दुधावरली साय, तूप लावूनी केली चपाती मऊ, चपाती वरला भजा, आनंदान जेवला राजा, निरीचा बघा थाट, ब्रह्मदेवाची गांठ, गांठ सोडावी राहुनी उभा, कपाळी शोभा कुंकवाची बघा, बघा लल्लाटी खाली हळदीची दाटी, हळदीचा पिवळा रंग, कंबरपट्ट्याची कडी, गरसुळी गाती , आयना डाव्या हाती, मुख न्याहाळीत होती, हातांत सुवर्णाचा चुरा
x x x रावांच्या मंदीलाला सोन्याचा तुरा.

५.

बाबुळ्गांव शहर, तिथ भरती बाजार, वाघाची पिल्ली खरेदी केली, हाजाराचा खिरज कमरेच्या शिरी, स्वामी उतरले परवरी, घेतला वर्‍हाडाचा छंद, तिथ घेतल्या पंचरंगी गाद्या, गाद्या लावल्या घरां, आपण मोठ्या शहरां, कळवातिणी घालतात वारा, सराफाच्या माड्या उघड्या, तिथ घेतल्या बुगड्या, बुगड्या टाकल्या खिशांत, आपण करांडे देशांत. तिथं बोलविली ऊदी रंगाची पैठणी , पैठणीचा रंग फिक्का, फिक्क्या रंगाची घेऊ नका ,तिथ बोलविली वाकडी नथ, वाकडया नथीचा दुहेरी फासा, हाजाराचे मोती दोन आशी लेणार कोण
x x x ची सून

६.

“चांदीचं घंगाळ आंगुळीला , जरिकांठी धोतर नेसायला, चंदनासा पात बसायला केसरी गंध लाअवायला, भागवत वाचायला, दिल्लीचा आरसा पहायला, समय मोराची, चांदीचे गडवेपेले, आंत गंगाभागीरथींच पाणी, राजगिरी अत्तर, सुगंधी वासांच तेल, उदबत्यांची झांड , रांगोळी पुढं , पांची पक्वानचं भोजन जेवायला, वर तरेतरेच्या कोशिंबिरी, सतरण्जीचीए शोभा, पान पिकलं पुन्याचं चुना लोणावळ्याचा, कातगोळ्या धारच्या, वेलदोडे इंदूरचे , जायफळ नगरचं, जायपत्री मद्रासची, चिकन्न सुपारी सोलापूरची, एवढं सामान विड्याचं , ताट बिल्वराचं, घुंगराचा आडकित्ता बागचीना, गाद्या गिझनीच्या, उषा किंकापाच्या, हंड्या-झुंबरांचा लकलकाट, समया लावल्या तीनशें साठ आणि....... रावांच्या जिवासाठीं भी ह्यो केला थाट.”

७.

कैलास माडी काचेच्या पायर्‍या, आर लावा त्याला, हाजाराची पैठणी मला, पाचशाचा मंदील त्याला, जरीच्या चोळीला इस्तर दिला, नक्षीच्या धोतराला चाटी गेला अमरावतीला, अमरावतीहून आणल्या पाटल्या, त्या माझ्या मनगटी दाटल्या. आरल कारल, सोन्याच सरल, सर वजरटीक सोनारान गाठवली, माझ्या गळ्याला दाटली, अशी नार कशी सभेशी उभी ? छ्त्तीसगावच्या कारभारी त्याची केली माती, मातीच केल कस, मला आल हासू, हसली गालातल्या गालात, मला पुसती रंगमहालात, रंगमहालातून चालल्या नावा तर x x x राव सर्वी काम सोडून मला आधी आळंदी दावा.

८.

झुण् झुण् झुण्यात एक पाय पुण्यात, पुण्याचा बाजार, म्हशी घेतल्या हजार, पावशेर दुधाचा केला खवा x x x x राव तुम्ही दमान जेवा पण भाजी तोंडी लावा.

९.

झूल झुंबराच, फूल उंबराच, कळी चाफ्याची, लेक बापाची, सून सासर्‍याची, रानी भ्रताराची, भरतार काय म्हनले नाही नाव कधी घेतल नाही.

१०.

काकरीत काकरी तुरीची, अवघड पायरी विहिरीची x x x राव म्हणतात भाकरी घेऊन ये न्याहरीची, तरच चोळी घेतो जरीची.

११.

नदीचे काठी तरंगते नौका x x x रावांचा नाव घेते सर्वजण ऐका.

१२.

चांदीचा वाडा, रुप्याच कडवेढा x x x रावांचा आला घोडा

दिवाणसाब वाट सोडा.

१३.

झुण झुण्यात, बसले मेण्यात, काळी चोळी अंगात गुलाल भांगात, मास मुठीत, लवंगेच्या गाठीत, खोबर्‍याच्या वाटीत सोडले सोगे x x x राव कचेरीत उभे.

१४.

मोहोळ गाव खेड, कळवातीनीचा महाल वेशीपुढे, स्वामी झाले वेडे, स्वामींना लागले छंद, छंदाला बाजूबंद, स्वामी गेले बार्शी, बार्शी घेतली गादी, आणली सतरंजी, पराज्याचा सुतार, मोठा कारागिर, जागा लागते सव्वा वीत, आणला पलंग, ठेवला घरी, स्वामी गेले शहराला, शहारापाठी घेतला चंद्रहार, चंद्रहाराच सोन मोठ नाजुकदार घडणीस लागले तीन वार, तिथ घेतली बोरमाळ, बिरुदी मासूळ्याची घडण काय, जोडव्याची घडण बरोबर नाय, वाकडी नथ, दुहेरी फासा, स्वामी गेले मुंबई देशा, तिथ घेतल्या साडया पैठण्या, साडयापैठण्यांचा रंग उदी माश्या नावाचा रंग घेऊ नका, फिक्क मलमली कुडत, जरतारी फेटा, सार्‍या सिणगाराला शोभा आली, तेथून स्वामी परत आले पहिला मुक्काम कुठे ? सांगलीच्या पेठ, तिथ घेतला मोत्याचा पदर, तेथून स्वामी परत आले. दुसरा मुक्काम कुठे ? कराड पेठ, तिथ मोटार चाले हवापरी, स्वामी आले आपले नगरीं, पाटपाणी करुन मंदिरी, पाची पक्कवानांची केली तैयारी, एवढयात आली, x x x रावांची स्वारी.

१५.

खण खण कुदळी, मण मण माती, सारीविल्या भिंती, चितारले खांब, आत्याबाईच्या पोटी जन्मले राम, रामन्हाई म्हनले, नाव न्हाई घेतल, पिवळ्या पितांबराचे सोडले झगे x x x शेताच्या बांधावर उभे.

१६.

ताग तागाची, मिशी वाघाची, झाड झुंबराच, लाकूड उंबराच कळी चाफ्याची लेक बापाची, सून सासर्‍याची, राणी भरताराची, भरतार भरतार म्हनले काय, नावासाठी झुंजला गेले, झुंजेचे बैल झुंजत ठेवले, गेले सोनार्‍याची समोरच्या खोली, नेसले पैठण घडी, पैठण घडीच्या पोटात होती फणी, अशी सावित्री राणी शाणी x x x रावांच्या रागाच केल पाणी.

१७.

देवळात होता खांब, त्याला आला घाम, उठाउठा x x x राव बैल गेला लांब पाऊस पडतो झिरीमीरी, पाभरी चालल्या नानापरी, शेताला जाते हरकत, राशीला माझ्या बरकत, अधोली माप x x x राव म्हणतात x x x माझी सखी न् कोल्ह्यांनी टाकली हुकी.

१८.

खळ्यातली ज्वारी झाली पक्की न् x x x राव उभ्यानी गोण्या झोकी.

१९.

पाडला पाटा, वाटला हिंग x x x राव जसे आरशातले भिंग.

२०.

अष्ट गाव शार ? चारी भवतानी येशी, चारमोत्या पवळ्यांनी भरला बाजार, नथीला रुपये दिले हजार, टिक्‍केला गोंड चार, बाजूबंदाला रवा अनिवार, हाताची पाटली, गळ्याची टीक, मासुळ्याची बोट बारीक, मासुळ्याची बोट उघडी, मागल्या कानाच्या बुगडीचा जुबा x x x रावांना राणी x x x देते शोभा.

२१.

मी होते सव्वाष्णीच्या मेळ्यात, नवरत्‍नांचा हार सासुबाईंच्या गळ्यात, आतीबाईच्या पोटी जन्मला हिरा, मामांजीच्या मंदीली मोत्यांचा तुरा, मी पुजली तुळस, मला सापडला कळस, असा कळस शोभेचा, वाडा बांधला ताडमाड, वर रामफळाच झाड x x x x रावांच नाव घेते येऊ नका आड.

२२.

आत्याबाई मायाळू, मामंजी प्रेमळ, जाऊबाई सुगारीण, तात्यासाब हौशी, x x x x रावांच नाव घेते x x x दिवशी.

२३.

पाडाचा अंबा दिला दारीच्या पोपटाला x x x नाव घेते चंद्रसूर्य साक्षीला.

२४.

श्रावण महिन्यात दर सोमवारी येतो सण x x x रावांना सुखी करीन असा मी केला आहे पण.

२५.

मी आपली साधी, नेसते खादी, x x x रावांच नाव घेते सर्वांच्या आधी.

२६.

हिरवी चोळी पातळ मानाच x x x x रावाच्या जीवावर लावते हळदी कुंकू मानाच.

२७.

पाडला पाटा फोडला हिंग दिली फोडणी, कडाडली ताकावर

x x x x रावांच नाव घेते सर्वांच्या नाकावर.

२८.

तुन तुन तारा पैशाला बारा x x x राव बसले खुर्चीवर मी घालते वारा.

२९.

जडवाच डोरल, सोनारान घडविल

x x x रावांच्या नावाला दिवाणसाहेबांनी अडीवल.

३०.

पायात साखळ्या चालू कशी, गळ्यात ठुशी लवू कशी x x x राव बसले

लोडापाशी तर मी मोठयान बोलू कशी ?

३१.

सोन्याच वृंदावन, त्याला मोत्यांचा गिलावा

x x x रावांसारखा भ्रतार जन्मोजन्मी मिळावा.

३२.

जडावाच मंगळसूत्र सोन्यामध्यें मढवल

x x x रावांच्या नावामध्ये एवढ का अडवल ?

३३.

झिरीमिरी पाऊस लागे मोत्यांचा धारा

x x x रावांच्या छत्रीला हिर्‍यामाणकांचा तुरा.

३४.

चांदीच तपेल आंघोळीला, चंदनाचा पाट बसायला, जरीकाठी धोतर नेसायाला, सान येवल्याच, खोड बडोद्याच, केशरीगंध लियाला, सोन्याच पात्र, तर्‍हेतर्‍हेच्या कोशिंबिर्‍या, पक्कवान्नाची ताट, रांगोळ्यावरी पाट, उदबत्त्याच्या समया मोराच्या, ताट बिंदल्याच, डबा गझनीचा, अडकित्ता धारवाडचा, चुना भोकरनचा, जायपत्री विजापूरची, चिकनी सुपारी कोकणची, पान मालगावच, उभी राहिली मळ्यात, सवासुनींच्या मेळ्यात, नवरत्‍नांचा हार सासुबाईंच्या गळ्यात, पाचशेचा तुरा मामासाहेबांच्या मंदिलात, डाव्या डोळ्याचा रोख, पायावर धोतराचा झोक, कमरी करदुर्‍याचा गोप, अत्तरदानीचा ताल, गुलाबदाणीचा भार, पलंग सातवाडचा, तक्या साटनीचा, गादी खुतनीची, वर जरीकाठी लोड, बोलण तर अस काही अमृतावानी गोड, त्या बोलण्याच मला आल हस, विसरले आईबाप, बहिण भावंडांची नाही झाली आठवण, अशी तर कल्पना किती, एका खेडयाचे मालक आहे म्हणत्याती, ह्या हौसेला पडले तरी पैसे किती ? ह्या हौसेला बारा हजार पडला पैका, x x x पाटलांचे नाव घेते सर्व मंडळी लक्ष देऊन ऐका.

३५.

आदघर-मादघर, त्यात नांद कृष्णराव बाबरांची नात, अशी काय लाडी, सदाशिव बाबरांची ध्वाडी, अशी काय घैण, विलासराव बाबरांची बहिण, अशी काय खूण, पुणदीकरांची सून, अशी काय खाची, उरुणकरांची भाची, अशी काय पाहुणी, येलूरकरांची मेहूणी, अशी काय तानी, x x x x रावांच नाव घेते अमृतावाणी.

३६.

एक होती नगरी, नगरीत होत तळ, तळ्याजवळ होता कंदील, कंदीलाजवळ होता शिपाई, शिपाईजवळ होता वाडा, वाडयात होता पाडा, पाडयाजवळ होता घोडा, तिथे होता चौक, चौकात होत देऊळ महादेवाच, तिथे होती खुंटी, खुंटीवर होत सोळ, सोळ्यावर होती चोळी x x x रावांची गंगाबाई भोळी.

३७.

एक होती नगरी, नगरीत होत तळ, तत होता खांब, त्याला होता कंदिल, शिपायान बांधला होता मंदिल, तत होता वाडा, वाडयात होता पाडा, पाडयाजवळ होता घोडा, वाडा होता चौसोपी, चौसोपीत होत देवाळ, तत होता महादेव, महादेवाम्होर होता नंदी, तत होत पुजेच, तित होत सवळ, सवळ्याजवळ होती खुंटी, खुंटीवर होती चोळी, द्त्तोपंत सांगत्यात राणीसाहेब महाराजांना संभाळून घ्या गंगा माझी भोळी.

३८.

त्रिमली गाव शहर, भवतांनी वेशी चार, मदी बांधला चिरेबंदी पार, रुपये दिले व्हते हज्जार, वर मोत्या पवळ्या बाजार, जवार आल पेट, लावा कुलुपासनी काट, जवार गेल निघून, पान पुतळ्या बघून, वजरटिकीला गोंड चार, तोळबंदी भवरा अणिदार, माग म्होर बांगडया चार, बांगडयाला टिक, इरुद्या मासुळ्याची बोर टीक, इरुद्या मासुळ्याची बोट उघडी, मागती कानाची बुगडी, कानाच्या बुगडीला झुब x x x x राव नित्य कचेरीला उभ.

३९.

चौरंगावर बसायले, तांब्याचा घंगाळ अंग ध्वायले, जरीचे धोतर नेसायले, केसरी गंध ल्येयायले, केसरी गंध परोपरी कुसुमबरीचा आहे थाट, पांची पक्क्वांनांचा घमघमाट, डबे पडले तिनसे साठ, एक डबा धानुरचा, सुपारी चांदुरची, लवंग कुर्‍हयाची, पान उमरावतीची, सुपारी धामनगावची, चुना तयगावचा, अडकित्ता नागपूरचा, ओवा आरवीचा, बाईलेला ठसा, ठसा सांगाडे मोती, चाळीसगावचा कारभार x x x x रावांचे हाती.

४०.

इकडचा किम्यावर बरम्हांची खाण, आप्पाजीले मिळाला हिंदुस्थान x x x रावांना सारखा पति मला मिळाला छान.

४१.

चांदीच घंगाळ अंघोळीला, जरीकाठी धोतर नेसायला, चंदनाचा पाट बसायला, सान (सहाण) येवल्याची, खोड बडोद्याच, केसरी गंध लेयाला, बारा मोसंब्या खायला, सोन्याच ताट जेवायला, नासिकचा गडवा पाणी प्यायला, असे जेवणाचे विलास, रांगोळ्याचा थाट, उदबत्यांचा घमघमाट, जाईपत्री जाईपुरची, लवंग सातारची, कात बडुद्याचा, चुना लोनाळचा, पानपुडा पुण्याचा, वेलदोडा मुंबईचा, खाल्ली पान, रंगली तोंड, भरगच्च गादी, रंगारंगान भरला कळस x x x रावांच्या नावावर मी करीत नाही कसलाच आळस.